Skrzynia – miejsce kobiecych skarbów

Z cyklu Poznajemy zbiory Regionalnej Izby Pamięci w Wysokiem

Skrzynie zwykle służyły do przechowywania świątecznej odzieży, bielizny pościelowej, różnych tkanin i wielu cennych drobiazgów. Na wsi najbardziej popularne stały się w XIX w. Wchodziły w skład wyprawy panny młodej.

Dwie, zupełnie odmienne, skrzynie posażne zobaczymy w Regionalnej Izbie Pamięci w Wysokiem. Pani Wanda Szpuga – opiekun Izby, wyjaśnia ich nazwę „w takiej skrzyni dawało się posag panny młodej”. Pierwsza ze skrzyń jest w formie prostopadłościanu, wsparta na podstawie deskowej z esowatymi wycięciami, z płaskim wiekiem i zamkiem. Deski pudła zostały połączone na wczepy. Wiadomo, że skrzynia była malowana, niestety dekoracja malarska się nie zachowała. W rejonie lubelskim skrzynie wykonywano w kilku ośrodkach skrzyniarskich. Miały one miejsce między innymi we Frampolu, Tarnogrodzie, Szczebrzeszynie i Krasnobrodzie. Wyrabiane tam skrzynie ozdabiano malowanymi ornamentami o motywach roślinnych wkomponowanych w żółte tło. Ornament był przeważnie czerwony lub brązowy. W ośrodku krasnobrodzkim robiono skrzynie o białych polach z wzorem drzewka o spiralnie zakręconych gałązkach.

Malowana skrzynia była marzeniem każdej młodej dziewczyny. Zwykle w niej mieścił się jej cały, długo przygotowywany posag. Musiała być piękna, bo podczas przenosin dziewczyny miała ją oglądać cała wieś. Zwykle też skrzynię wieziono otwartą, by sąsiedzi i rodzina mogli podziwiać pięknie haftowaną pościel, poduszki wypchane pierzem, stroje i inne przedmioty, które panna młoda ze sobą zabierała rozpoczynając nowe życie. A potem jeszcze długo po zaślubinach omawiano wygląd i zawartość skrzyni. Rodzice często kupowali córkom takie skrzynie wcześniej, aby było dostatecznie dużo czasu na zgromadzenie posagu. Można było je kupić na jarmarku lub zamówić u stolarza. Czasami młode dziewczyny, będące na służbie, same musiały zbierać pieniądze na jej zakup. Bywało, że w mniej zamożnych rodzinach dostawały one skrzynię po babci, rzadziej po matce (bo ta jeszcze trzymała w niej swoje rzeczy). W chatach, zamieszkiwanych przez rodziny wielopokoleniowe, mogły znajdować się skrzynie córek, matki i babci. Ważne było też, aby podczas przenosin skrzynia była ciężka i wypełniona po brzegi. Niestety, posag nie zawsze był na tyle duży. Wówczas obciążano skrzynię (w tajemnicy przed obcymi ludźmi) kamieniami, aby dziewczyna nie wstydziła się z powodu ubóstwa. Po wniesieniu do domu męża, skrzynię stawiano w izbie, w widocznym miejscu, obok łóżka lub przy oknie. Często była jedynym malowanym meblem w domu, z pewnością stanowiąc jego ozdobę.

Druga, bardzo zgrabna, posażna skrzynia jest wiklinowa. Pani Wanda określa ją jako „bardzo bogatą”, wyjaśniając, że „Wiklina była bardzo droga, droższa od drewna. Mało kto miał taką”. Była zamykana na dwie metalowe kłódki, posiada też boczne uchwyty.

W Izbie zobaczymy również dwa wspaniałe kufry. Ten rodzaj mebla pojawił się na wsi obok skrzyń na przełomie XIX i XX wieku. Kufry to po prostu okute skrzynie, zaopatrzone w uchwyty do przenoszenia, charakteryzujące się wypukłym, łukowatym wiekiem. Pełniły w domu tę samą funkcję co skrzynie. Pani Wanda pamięta z jej domu rodzinnego, że „ … w przedpokoju stał kufer, w którym rodzina przechowywała lnianą pościel, ręczniki. Zaś w pokoju był kufer babci. Przechowywała w nim kożuch czy futro. Wewnątrz tego kufra, w górnej części ścianki bocznej, znajdowała się mała otwarta skrzyneczka, w której babcia trzymała różaniec, modlitewnik, korale. Kufry były malowane mahoniowym kolorem”. Takie też są dwa kufry eksponowane w Regionalnej Izbie Pamięci w Wysokiem. Są wsparte na profilowanych nóżkach.

Chociaż kufry rozpowszechniły się w meblarstwie ludowym u schyłku XIX w., dużą popularność zdobyły w okresie międzywojennym. Na Podlasiu były produkowane jeszcze po II wojnie światowej. Malowano je najczęściej na zielono lub brunatno. Bardzo rzadko na ziemiach polskich zdobiono je dekoracją roślinną. Wyróżniały się te wytwarzane na Podlasiu, skąd pochodziły np. kufry malowane na niebiesko, zdobione jasnym ornamentem stempelkowym, złożonym z drobnych jasnych kwiatów czy w kolorze jasnobrązowym, zdobione ornamentem złożonym z dużych wielopłatkowych kwiatów i sercowatych liści.

Z początkiem XX w. skrzynie i kufry zostały wyparte przez jedno i dwudrzwiowe szafy. W XXI w. są ponownie elementem wyposażenia mieszkań.

Magda Misztal
Gminny Ośrodek Kultury Gminy Zamość z/s w Wysokiem

Bibliografia:

1. Czerwiński T., Wyposażenie domu wiejskiego w Polsce, Warszawa 2009.
2. Słownik języka polskiego [online], Polska, [dostęp: 30.03.2022]. Dostępny w Internecie: https://sjp.pl/kufer.
3. Reinfuss-Janusz K., Skrzynia wianna [online], Polska, Muzeum Etnograficzne w Krakowie, [dostęp: 30.03.2022]. Dostępny w Internecie: https://etnomuzeum.eu/zbiory/skrzynia-wianna,
4. Fedak A., Ławicka A., Etnografia Lubelszczyzny – wnętrza izby tradycyjnego domu we wsi lubelskiej [online]. Polska. Ośrodek Brama Grodzka Teatr NN.PL, [dostęp: 30.03.2022]. Dostępny w Internecie: https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/etnografia-lubelszczyzny-wnetrza-izby-tradycyjnego-domu-we-wsi-lubelskiej/.
5. Skrzynie ludowe nie jedną tajemnicę skrywały [online], Polska, Folkstar, [dostęp: 30.03.2022]. Dostępny w Internecie: https://folklorysta.pl/skrzynie-ludowe/.
6. Rozmowy z Panią Wandą Szpugą – opiekunem Regionalnej Izby Pamięci w Wysokiem.